§ 8. Педагогқа кеңестер.

Адамдармен қарым-қатынаста өзін қалай ұстау керек?

Адамдарды құрметтеңіз

Адамдарға дәл өзіңізге қарасты қалайтындай қарым-қатынас жасаңыз. Әңгіме барысында сұхбаттасушы тұлғаның кей жағдайда Сізден асып түсетінін де білдірсеңіз болады. Сізді мазаландырып отырған мәселе ғана емес, әңгімелесушіге жақын, оған қызықты тақырыпты қозғай біліңіз. Тәртіпті бұзған тұлғамен – мінез-құлық ережесі туралы, оқу үлгірімі төмен оқушылармен – оқу үлгірімі жөнінде ғана әңгіме жүргізуге болмайды.

Өзіңіз ғана сөйлеп қана қоймай, кез келген жағдайда әңгімелесушіге өз ойын ортаға салуға мүмкіндік беріңіз. Адамдарға шынайы қызығушылық танытыңыз. Құптау, мақтау, жылы сөз – адам қуатын жұмылдырудың тиімді құралдары екендігін ұмытпағайсыз.

Қарым-қатынас жасауда барлық адамдардың есімін есте сақтаңыз. Оқушылардың сабақтан тыс уақыттағы істеріне, спорттық жетістіктеріне ғана емес, оқудағы, көркем шығармашылық, техникалық шығармашылық, музыкадағы жағдайларына қызығушылықпен көніл бөліңіз. Әріптесіңізді, оқушыны туылған күнімен құттықтауға ұмытпаңыз. Біреудің қайғысына ортақтас болып қана қоймай, айналадағылардың қуанышын да бөлісе біліңіз. Адамдарды тапсырылған іске қатысты еңбектері, жұмысқабілеттілігі, ынтасы, жауапкершілігі үшін жиі мақтау айтыңыз.

Батыл әрі табанды болыңыз

Мұғалімнің беделін төмендететін нәрсе, үнемі жоғары тараптан ғана нұсқау күту, өзіндік әрекет жасаудан жасқану болып табылады. Педагог құзырына енетін мәселелер оның өзімен шешілуі тиіс. Бүгін жасауға болатын істі ертеңге қалдырмаңыз. Шешілмеген мәселелер жүйкеге әсер етеді, адамды қызбалық, ашуланшақ қалпына келтіреді.

Тәуекелге баруға қорықпаңыз.

Ресми ақпаратқа қайшы келгенмен, оқушылардың ерекше, өзіндік пікірлерін қолдап отырыңыз. Балаларды өз қателіктерін мойындаудан қорықпауға үйретіңіз. Тұлғаны тәрбиелеу жолында қорқыныш сезімінің теріс ықпалы жөнінде ұмытпаңыз (баланың ойынша, кез келген қателік нәтижесі қанағаттанарлықсыз бағаға, тәртіптік жазаға, оқытушымен қарым-қатынасының бұзылуына әкеледі). Оқушының өзінің адамгершілік әрекеттерін жазалау қорқынышынан емес, өзінің ұстанымына, әдетіне сай жасауға ұмтылуын қадағалаңыз.

Адамдармен ынтымақтастықта болыңыз.

Балалардың Сіз берген нұсқауларыңызды ерікті түрде орындауын дамытыңыз. Әр орындалған тапсырма үшін жылы шыраймен баға беріңіз. Өкімдеріңізді сенімді өтінішпен ауыстырып отырыңыз. Оқушыларға уақыттарын бағалай білетіндей жұмыстар жүктеңіз. Мәжбүрлі түрдегі жұмыссыздық пен бос уақыттың тым көп болуы, ұжымды аздырады.

Есіңізде болсын, құрмет пен махаббат сезімдері – бойұсынған шығармашылық жұмыстың қозғаушы күші.

Сіз қойған міндеттерді орындауда оқушымен таңдалған мақсатқа жетудің жолы Сіздің ұстанымдарыңызға қайшы келмеген жағдайда, қарсылық білдірмеңіз, оның шешімін табуға көмек көрсету үшін қолдаңыз.

Еңбегі үшін жас адамдарға алғыс айтуға ешқашан ұмытпаңыз. Егер ересек адам жас адамның жетістіктерін бағалай білмесе, келешекте оның ынтамен жұмыс істейтіні екіталай.

Адамдарға жиі күлімсіреңіз

Оқушымен кездескендегі күлімсіреуіңіз, Сіздің қуанышыңызды білдіреді. Сыныпқа кіре бергендегі күлімсіреуіңіз – оқушылармен бірлескен алдағы жұмыстың Сізге ұнайтынын білдіреді. Өзіңіз жиі әзілдесеңіз болады және балаларға әзілдеуге мүмкіндік беріп тұрыңыз. Жақсы әзіл адамдарды жақындастыра түседі, бірлескен еңбектің тиімділігін арттырады. Мұғалім әр оқушысына сенімділікпен қарап, қай жағдай болмасын шешімін таба білген оптимист болмауы мүмкін емес. Оптимист айналасындағыларға ең күрделі жағдайда да оң жетістіктерге жететініне сеніммен қуаттандырады.

Күйгелектікке салынбаңыз

Оқытушы күйгеліктікке, ашуға салынбауы тиіс. Тұлғаның қанағаттандырылмаған наразы кейіпі ешкімге жараса қоймайды. Ашулы адам көп күш-жігер жоғалтып, өз сезімдерін басқара алмайды. Ол оны қоршаған өмірдің, адамдардың тек теріс қылықтарын ғана көруді әдет қылып, теріс мінез қалыптастырады. Үнемі біреудің кемшіліктері мен мінез әлсіздігін бетіне басып отырсаң, еріксіз сол кемшіліктерді таратушы тұлға болуың әбден мүмкін. Ашу, ыза, өрескелдік сезімді де, ойлау қабілетін де улайды. Егер де, біріншіден адамның жақсылығын көруге дағдылансаң, еріксіз түрде жағымды күш-жігерден қуат аласың.

Әр қиындықты ерік-жігер тәрбиесі мен шығармашылық қызметтің белсендіруіне қосымша мүмкіндік деген жақсы оймен қарсы алған жөн.

Оқушыларға сеніммен қараңыз.

Оқушының пікірін теріске шығарып отырып, ренжітіп алмауға тырысыңыз. Сөйлеуші аргументтерінің қателігін дәлелдеңіз, бірақ оның мінезінің кемшіліктерін, орын алған тәртіп бұзушылықтарын талқыға салмаңыз. Оның мінез-құлқын бағаламай, сипаттауға тырысыңыз. «Сен өзіңді дөрекі (өрескел) ұстайсың», - дегеннің орнына, «Мен Сіздің әрекетіңіз үшін қатты ұялдым (ыңғайсыз)» немесе «Мен сен үшін қынжылдым» -деп, айтқан дұрыс. Өзіңіз туралы айтып отырып, Сіз оқушыны қорғануға мәжбүр етпейсіз, ренжітпейсіз, керісінше, өзіне және жасаған әрекеттеріне ересектердің көзқарасымен қарауға мүмкіндік бересіз.

Ескертуді сауал түрінде айтуға болады, мысалы: «Ер-жігітке жарасатын қылық деп танисыз ба?» немесе «Ойланыңыз, бұл қателіктің қалай алдын алуға болады?». Әдетте, беделді оқытушының сенімді қарым-қатынасы, тыйым салу мен бұйрықтан әлдеқайда тиімдірек екендігі белгілі.

Сыни пікірді біліммен қолданыңыз

Біреуге немесе бір нәрсеге қатысты сыни пікірді айтпас бұрын, оның орындылығы туралы «дұрыс» не «бұрыстығын» таразыға салғаныңыз жөн. Әріптесіңізді, оқушыны сынамас бұрын болған істің мән-жайын егжей-тегжейлі анықтап алыңыз, оның көзқарасы мен оған қатысты берген түсініктемесін аяғына дейін тыңдаңыз. Бұл кемшіліктерді жоюға жеткілікті болуы мүмкін. Қызмет барысындағы олқылықтар мен мәселелерге байланысты сын айтудан бұрын, кімнің кінәсі бар екендігі, бар болған жағдайда оған мүдделі тұлғаларды анықтап алыңыз. Есіңізде болсын, бұрын атқарылған істің бәрін, толығымен болмаса да, бөліктерімен бұдан да жақсырақ атқаруға мүмкіндік беріледі. Сыни пікір айтқанда, тілектестік білдіріңіз. Сыни пікірді қабылдаушы тұлғаны ренжіту, не болмаса кемсіту емес, керісінше, алдыңызға көмектесу мақсатын қойыңыз.

Кемшіліктерді жиналыс, педагогикалық кеңес, мектеп әкімшілігінің отырысына дейін тізбектеп жинақтамай, оларды пайда болу барысында түзетіп отырыңыз. Сыни пікірді айта отырып, міндетті түрде сол кемшіліктерді жою жолын көрсетіңіз. Біруақытта сынға алынған тұлғаның сәттіліктері, жетістіктері мен қабілеттіліктері жөнінде сөз етіңіз, себебі осы жағдайда ғана сыни пікір оң қабылданады. Ешқашан ұмытпаңыз, сыни пікір – өз мақсаттылығың емес, оқуды, жұмысты, қарым-қатынасты жетілдірудің құралы болып табылады.

Адамдарды әділ бағалаңыз

Кез-келген мәселеге қатысты мектеп оқушыларының немесе студенттердің ойын өзгерту үшін, әрдайым айыптауды олардың мінез-құлқы мен әрекетіне қатысты емес, даулы мәселені шешу мақсатында мақтаудан, олар келісіп отырған тезистен бастаңыз, тіл табысқан кезде ғана даулы мәселелерді шешуге кіріссеңіз болады. Себебі, шынайы мақтау сөзін естіген соң, жағымсыз сөздерді есту мен оны қабылдау жеңілірек тиеді.

Бәрінен бұрын, біреу туралы сөз айтпай тұрып, оның мінез-құлық ниетін анықтауға, әрекетке бару себебін түсінуге тырысыңыз. Бірінші ескертуді жұрт алдында емес, оңашада жасаңыз. Осы қағиданы ұстанбау педагогтың беделіне нұқсан келтіреді. Тәрбиеленушілеріңіз туралы, әсіресе олардың сыртынан теріс ниетте сөз айтпаңыз. Баға беруде кездейсоқ және болмашы жағдайларды қоспаңыз. Оларға көп мән бермеңіз. Оқушылардың ойынша, тұрақты сөгістер, кез келген бұзушылық ересектердің құрметінен айырып, еш уақытта ұмытылмайды деген пікір қалыптастыратынын ешқашан ұмытпаңыз. Біреуге деген жеке реніштеріңіз бен жақтырмаушылық сезімдеріңізді іскери қарым-қатынасқа араластырмаңыз, талас жағдайларын оқушыға күш көрсету әрекеті мен үстемділік көрсету арқылы шешуші болмаңыз. Қарым-қатынастағы зорлық жауабына қорғаныс әрекетін тудырып, қалыпты өзара қарым-қатынас пен жанжал жағдайларына әкеледі.

Дұрыс сөйлеңіз

Сөйлеген сөзіңізді бақылаңыз. Ұзақ монологтардан ауалақ болыңыз. Тыңдармандардың сауалдары мен ескертулеріне кедергі келтірмеңіз. Сөйлеушінің қарсы пікіріне ызаланбаңыз. Өте жылдам не тым тыныш сөйлеуге де болмайды. Оқушы, ересектерді бақылай отырып, назар аударыңыз, Сізді түсіне ме, қандай сөйлемді қайталау немесе дыбыс деңгейін немесе сөйлеу қарқынын өзгерту қажет.

Бедел туралы ұмытпаңыз

Әріптестеріңіздің, баланың беделі туралы ешқашан ұмытпаңыз. Сөйлеуші серіктесіңіздің сезімін ойлаңыз. Басқа адамдардың алдында сөкпеуге, оның мінез-құлқын талқылауға тырыспаңыз. Сөйлеушіге деген әдептілік, шынайы көңіл мен оның ұстанымын түсіну, ескертулерді жұмсартатын жылы сөздер қарым-қатынаста табысқа әкеледі. Қай жағдай болмасын, оппонент беделін сақтап қалуға тырыссаңыз, Сіздің нұсқауларыңызды екі айтқызбай орындайтын болады. Адамның мінез-құлқын өзгерту үшін, Сіз көргіңіз келетін қасиеттерді бойына сіңірген тұлға іспетті әрекет етіңіз. Сонда ол жағымды беделін шынайы ақтауға тырысып бағады. Әрдайым оқушының абыройын асқақтатып отырсаңыз, ерте ме, кеш пе ол оның жүзеге асуына бар күш-жігерін жұмсайтын болады.

Принциптілікті ұстаныңыз

Маңызды мәселелерде принциптілік танытыңыз. Есіңізде болсын, принциптілік – жоғары түрдегі талап қою ғана емес, адамдарға деген назар мен құрмет болып табылады. Еңбектеріңіздің жемісін шынайы бағалауға үйреніңіз, қателіктеріңізді мойындауға ұялмаңыз, қате шешімдеріңізді өзгерте біліңіз.

Оқушы саналы түрде және бастамашылық танытып әрекет етуі үшін, берген тапсырмаларыңыздың мақсаты мен мәнін түсіндіріңіз. Әр тәрбиеленушіңізге күрделі, дегенмен орындалатын тапсырма жүктеуге тырысыңыз. Оңай тапсырманы орындау қызықсыз болып келеді. Қиындықсыз орындалған тапсырма, мақсат болсын, қуаныш сезімін әкелмейді. Оқушы орындай алмаған күрделі тапсырма, оның санасында күш-жігерінің төмендігі мен қорқыныш сезімінің терең тамыр жаюына әкеледі. Жеке басыңыздың шешімдерін іске асыру барысында табандылық, принциптілік пен адамгершілікті танытпаған жағдайда, Сіздің жоғары беделге қол жеткізуіңіз екі талай.

Билікті пайдаланбаңыз

Қарым-қатынастың еркін және ашық түрін құрыңыз. Оқушылар, студенттер бір-бірімен және оқытушылармен ақпарат пен пайда болған идеяларымен бөлісуді қажетсінетін жағдай жасаңыз. Себебі, Сіздің нұсқауыңыз, басшылық жасау мәнеріңіз әрдайым мінсіз болмауы мүмкін. Білім алушылардың ұсыныстарын ескеру арқылы ағымдағы мәселелерді шешудің тиімділігін арттырады. Ұжым мүшелерінің тұйықтығы мен иілгіштігін жеке ісіңіз бен сеніміңізді көрсету жолымен бірте-бірте жеңуге болады. Жеке ісіңіз арқылы тәрбиелеген уақытта билігіңізді пайдаланбаңыз. Оны тек қажет болған жағдайда, қалыпты және тәрбиеленушілердің қызығушылығы аясында мүмкіндігінше позитивті бағытта пайдаланыңыз. Есіңізде болсын, барлығына ұнауыңыз мүмкін емес. Әрқашан Сіздің тәрбиеленушілеріңіздің арасынан қарсы пікірде болатындары анық. Ұайымдамаңыз. Бұған сабырлық танытып, сырттай білдірмеуге тырысыңыз.

Тік мінезді болмаңыз

Сіздің әрекетіңіз қате болса, оқушыдан, техникалық жұмыскерден, ата-анадан болсын, кешірім сұрауға қорықпаңыз. Бұзушылықтарыңыз үшін ақталу негізін іздеуге уақыт жұмсамаңыз. Есіңізде болсын, өзінің сәтсіздіктеріне дәлелді себеп іздейтін тұлға, жақсы маман атануы екіталай. Педагогтың кәсіби біліктілігі артқан сайын, өзіне беретін бағасы төмен, ал оқушыларын жоғары бағалайды. Сондай-ақ, керісінше, кәсіби біліктілігі төмен педагог өзін бәрінен жоғары санап, айналасындағыларға оқушыларының әлсіз екеніне сендіруге тырысады.

Оқушының кез келген ұсынысын мұқият әрі жылы шыраймен тыңдаңыз. Олай болмаған жағдайда, келесі ретте оның Сіздің көмегіңізге жүгінбейтінін біліңіз. Жастар турасында, олардың ар-намысына, абыройына нұқсан келтіретін теріс, дөрекі сөз айтудан сақ болыңыз. Олар өте сезімтал келеді. Қиын жағдайларда, өзіңізді олардың орнына қойып көріңіз.

Оқушылардың сенімін арттырыңыз

Адамға қатысты берілген төмен баға өзін-өзі тәрбиелеу құлқынан айырады. Оқушылар көбіне оқытушының сенімі мен үмітін ақтауға тырысатыны анық. Міндетті түрде қиын оқушылардың шағын болса да жақсы әрекеттеріне қанағаттанарлық бағасын беріп отырыңыз. Оқушылардың оқу, жұмыс, спорт, қоғамдық іс-шараларындағы жетістіктері үшін моральдық, мүмкіндігіңіз болған жағдайда, материалдық сыйақы мәселесін қарастырыңыз. Есіңізде болсын, бұндай ынталандыру шаралары ұжымның педагогты қолдаған кезінде ғана тиісінше жүзеге асады.

Әрдайым есіңізде болсын, әдетте сүйкімді оқушыға жұмсақ жаза түрін қолданып, ал педагогқа ұнамсыз, теріс мінезді оқушыны қатал жазаны тағайындауға асығатындар бар. Әсіресе, жанжалдасып қалған, Сізге қарсылық білдірген оқушыны тәртіпке шақыру әдіс-тәсілдерін қолдануда ойланыңыз, белгіліленген шектерден асып кетпеңіз.

Бақылау мен өзін-өзі бақылауды есте сақтаңыз

Оқушылармен байланыс орнатуда өзін-өзі бақылау тәртібін ұмытпаңыз. Өрескелдік – талап етуді күшейтудің құралы деп қате ойламаңыз, себебі ол екі түрлі ұғым. Ықпал етудің басқа құралдарының әсері болмағанына көз жеткізбейінше, билігіңізді қолданушы болмаңыз. Тәрбие беру мен оқыту ісінде әр оқушыға жеке көзқараспен қараңыз.

Оқушылардың үй жұмысын, Сіздің және басқа мұғалімдер тапсырмаларының уақытылы орындалуын бақылауға алыңыз. Тұрақты бақылаудың жоқтығы ересек нұсқауларын орындау міндеттелмейтіні жөнінде теріс пікір қалыптастырады.

Әрдайым ұқыпты болыңыз. Жұмысқа кешігу сияқты жағдайы әкімшіліктің ғана емес, қызметтестеріңіз бен оқушылардың наразылығын тудырады. Сабақтың, сабақтан тыс іс-шаралардың, белгіленген кездесулердің өз уақытында басталуы мен аяқталуы әдетке айналып қана қоймай, мұғалімнің өз ісіне берік, ұқыпты әрі тәрбиелі тұлға ретінде пікір қалыптастырады.

Киім кию мәдениетін ұмытпаңыз.

Киім кию мен бөлме мәдениеті туралы ұмытпаңыз. Тазалық сақтаңыз. Үтіктелген көйлек, тазартылған аяқ киім, таза мұрын орамалы, дұрыс байланған галстук әріптестеріңіз бен оқушыларға деген құрметіңізді білдіреді. Жарасымды киім мен биік өкшесіз аяқ киімі үйлесімділігін қадағалаңыз. Ұқыпты сырт келбетіңіздің белгісі – жинақылық пен ішкі тәртіптілік.

Жыртылған шұлығыңыз, киіміңіздегі дақ немесе тазартылмаған аяқ киіміңіз жөнінде ескертуді күтпеңіз. Бүкіреймеңіз, басыңызды төмен салбыратып жүрмеңіз. Сырт келбетіңізге назар аударыңыз.

Сыпайлықты ұмытпаңыз

Қажеттілік туындамайынша, оқушылардың ісіне араласа бермеңіз. Кемшіліктер жойылған болса, сыни ескертулерді қайталамаңыз. Сізге артық мақтау айтып, жағымпаз болып жүрген оқушыларды да назардан тыс қалдырмаңыз. Жағымпаздық, артық мақтау сөздер тәжірибесі аз педагогтарға теріс әсерін тигізіп, оқушыларды, оларға қатысты жағдайлар мен жұмыс нәтижелігіне тиісінше бағалауға едәуір кедергі келтіреді. Есіңізде болсын, шын мәніндегі жетістіктер туралы жиі мадақ айтудың өзі – жағынудың белгісі. Сонымен қатар, үлкендерді кұрметтемеу сияқты әрекетін жасаған тұлғаның пейілі таза, адал, еңбекқор оқушы мен жақсы дос болуы әбден мүмкін.

Сыпайы педагог:

- жұмысқа, іскери кездесулерге, жиындарға кешігусіз уақытында келеді;

- әріптестерінен, оқушылардан уақытша пайдалануға алған затын ескертусіз қайтарады;

- айналасындағыларға теріс әсері тиетін біле тұра, біреуден естіген жалған сөзді таратпайды;

- әрдайым өзінің айтқанында тұрады;

- әріптестерінің, оқушылар кемшіліктерін жою қолдарынан келмесе және ол кемшіліктердің қасындағыларға зияны болмаса, оларға түсіністік пен сабырлық танытуға тырысады;

- күнделікті қызметте міндеттерін жақсы орындағаны үшін әріптесіне, оқушыға мақтаулы қошемет айтуды ескереді;

Ұмытпаңыз, сыпайылық негізі – педагогтың төзімділігі мен байсалдылығы. Сыпайылықтың негізгі ерекшеліктері – адамға деген жоғары талап пен жоғары құрмет.

Көпшіл болыңыз

Есіңізде болсын, көп жағдайда қарым-қатынас жасаудың кепілі адамның көпшілдік қасиеті, көпшілдікті жетілдіріп отыруға болады. Көпшілдік көптеген адамдармен нақты өзара қарым-қатынас барысында ғана қалыптасады. Сонымен қатар, өзіңіздің айналадағыларға деген қызығушылық пен әуестік сезіну қабілетін, қалтқысыз қамқоршылдық әрекетін іске асыру қажеттілігін, әрдайым басқалар үшін, қоғам үшін әрекет жасауға белсенді түрде талпынуды қалыптастыру қажет. Дегенмен қалтқысыз қамқоршылдық әрекеттеріңіз беймаза болып көрінбеу үшін, адамның көңіл-күйін анықтауды үйрену керек және байланыс орнату барысында оны есепке алған жөн. Мысалға, егер адам ашулы болса, оның тарапына айтылған ескертудің қажеті шамалы. Онымен қоса, ол ескерту қарым-қатынасты бұзуға дейін апаруы мүмкін. Бастапқыда, оның ашуын басу үшін оған бір жақсылық (жылы сөз не жағымды әрекет) жасаудың тиімділігі болады. Тек оның тынышталғанына сенімді болғанда ғана, сабырлық пен тілектестік тынытып кемшіліктерін талқылауға кірісуге болады.

Орын алған байланыс жалғасын табу үшін сауалдарыңызда «Неліктен?», «Қашан?», «Қалайша?», «Қалай ойлайсыз?» деген сұрақ түрлері болғаны дұрыс. Сол уақытта «иә» немесе «жоқ» сияқты қысқа түрдегі жауаптар ғана алмайсыз. Нәтижесінде монолог орнына қарым-қатынаста маңызды болып табылатын диалог пайда болады.

Ұрыспаңыз, пікірлесіңіз

Пікірлесу ұрысқа айналмас үшін, пікірлесіңізден естіген қарсы пікірге дауласпаңыз. Сөзін бөлместен, аяғына дейін тыңдап, сыпайылықпен өз аргументтеріңізді келтіріңіз.

Пікірлес серіктесіңізді мұқият тыңдаңыз. Әйтпесе араларыңызда өзара сүйіспеншілік пайда болмайды. Есіңізде болсын оқушының оқытушымен дауласу негізі оның іске қатысты шығармашылық қатынасын білдіреді. Айтыс барысында сыпайылық танытпаған оқушы оқытушының беделіне нұқсан келтіруді көздемейді, көбіне оның тәрбиесінің төмендігі немесе жасөспірімдер мінез-құлқына сай қызбалық болады.

Кеңес үшін алғыс білдіріңіз

Сізге кеңес бергенде немесе ескерту жасағанда, содан кейін ғана берілген кеңесті пайдаланасыз ба, ескертулерді ескересіз бе, жоқ па өз еркіңіз. Айтылған ұсынымдардың мәні маңызды болмаған жағдайда, кеңес берген тұлғаға оны айтудың қажеттілігі шамалы, себебі келесі ретте Сіз ол кісінің кеңесіне мұқтаж болғанда, оның Сізге кеңес беруінен бас тартуы әбден мүмкін.

Өзіңізді жетілдіруден жалықпаңыз

Белгіленген қағидаларды басқаларға орындауды ұсынып отырып, сол ұсынымдарды өзіңіз мүлтіксіз орындаңыз. Өмірлік сәтсіздіктердің өзіңізге байланысты екендігін түсінген кезден бастап, ілгері дамуыңыз бен жетілуіңіз іске асады.

Өзіңізге деген наразылық шарасыздық пен босаңсытуға жол бермей, өз-өзін тәрбиелеуге, жетіліп-дамуға ықпал етуі керек.

Қайғы жағдайында ешқашан жалғыз қалуға тырыспаңыз. Достарыңызбен әңгімелесуде, сүйіп айналысатын ісіңізден жұбаныш іздеңіз. Есіңізде болсын, сабырлық, сезімдеріңіздің ішкі тепе-теңдігі сыртқы жағдайларға емес, тек өзіңізге ғана байланысты болып келеді.