§ 4. Балалардың өзін-өзі бағалауы.

1. Балалардың өзін-өзі бағалауын жоғарылату.

Мектепке дейінгі жастың өзінде-ақ баланы қоршаған ортаға және ата-аналарының ықпалына байланысты баланың өзін-өзі бағалауы қалыптаса бастайды. Оң және барабар өзін-өзі бағалау отбасындағы ахуалға, ата-аналардың баланы қиын жағдайда түсініп, қолдауына, жанашыр бола білуіне байланысты. Егер бәріне оң жауап беруге болса, онда баланың өзін-өзі бағалауы дұрыс екенін білдіреді. Ең бастысы, бала өзінің қорғаныста екенін сезінуі тиіс. Ол шешім қабылдап, көмек сұрай алады, өзінің жіберген қателерін мойындай алады. Өзін-өзі дұрыс бағалайтын бала өзінің бағасын біледі, сондықтан ол айналасын бағалауға тырысады.

Өзін-өзі тым артық бағалау бала барлық жағдайда менікі дұрыс деп есептегенде байқалады. Бұл арада ол өз әлсіздігін көрмейді, сыныптастарына немқұрайлы, менменсіп қарайды, балалар ұжымын басқаруға тырысады және өзін көшбасшы санайды. Мұндай балалар өздерін ең жақсымыз деп есептейді, өзге балаларды кемсітіп, олардың жетістіктерін мазақ етеді.

2. Балалардың өзін-өзі төмен бағалау себептері.

Өзін-өзі төмен бағалайтын бала мазасыздық күйде болады, өз күшіне деген сенімсіздікті сезінеді. Әдетте, мұндай балалар өз құрдастарының арасынан қолдау таппайды, сондықтан өз маңында қорғаныс қабырғасын жасап алады. Бала оны алдап кетеді, ренжітеді, бағаламайды немесе қорлап, мазақ етеді деп ойлайды. Олар әрдайым сәтсіздікке бейімделіп тұрады. Мұндай балаларға балалар ұжымына сіңіп кету өте қиын, сондықтан да олар еш жерде ешбір іс-әрекет түрлеріне қатыспайды. Балада өзін жаман екен деген, ештеңе жасай алмайды немесе одан ештеңе шықпайды деген ұстаным қалыптасады.

Өзін-өзі төмен бағалау балаларда ата-анасы «сенің қолыңнан келмейді», «сен жасай алмайсың» деген сөйлемдерді жиі қолданғаннан дамуы мүмкін. Бұл аса жағымсыз салдарларға әкеп соқтыруы мүмкін. Бала өзін кем, ештеңеге қабілетсіз сезіне бастайды. Мұндай сөз орамдары кем сапалылық кешенін қалыптастыруы мүмкін. Балаларды тәрбиелеу барысында ата-аналар мен тәрбиешілер өрескел қате жібергенін: бала жасаған әрекетті емес, тұлғаның өзін бағалайтынын байқамайды.

Көп жағдайда ата-аналар өз баласына үшінші қабаттағы көршінің тілалғыш баласын үлгі етіп көрсетеді. Осылайша, ата-аналар бала өзін жақсы ұстайды, ұқыпты және ынталы оқушы болады деп ойлайды. Бұл түп тамырымен дұрыс емес. Бала бойында қызғаныш және тілалғыштық «эталонына» жек көрушілік қасиеті пайда болады. Баланы тек өз-өзімен ғана салыстыруға болады.

3. Баланың өзін-өзі бағалауын жетілдіру жөніндегі кеңестер

6-8 жастағы балалардың өзін-өзі бағалауын жетілдіру үшін бірқатар тәсілдер бар.

  1. Баланың қандай да болмасын әрекетке талпынысын ынталандыру қажет. Балаға суретші, биші, әнші болмайсың деп айтуға болмайды. Мұндай сөз орамдарымен баланың қойған мақсатына жетемін деген ниетін тойтарып тастауға болады.

  2. Баланы бағалары, жасаған қол бұйымы, әдемі салған суреті және т.б. үшін ынталандыру және мақтау қажет.

  3. «Сенің қолыңнан келеді!», «Сен жасай аласың!», «Мен саған сенемін!» деген сөздерді жиі айтыңыз. Тек баланы асыра мақтап жібермеңіз.

  4. Ынталандырумен қатар жазалау да бар. Дене жазалауы емес, психологиялық жазалау болуы тиіс. Барлық айыптары үшін бір жаза болғаны маңызды.

  5. Баладан сыйлыққа берілген заттарды тартып алуға болмайды. Ешқашан!

  6. Сәбимен бірге оның сәтсіздіктеріне талдау жасаңыз, олардың неге байланысты екенін және т.б. Бала Сіздердің араңыздағы қарым-қатынастарыңыздың сенімге негізделгенін және жақын екенін сезінуі тиіс.

  7. Кейбір жағдайда баладан кеңес немесе көмек сұраңыз. Оның кеңесі аса жақсы болмаса да, балаға алғыс айтыңыз. Ол оның да пікірі ескерілетінін білетін болады. Сәби өзін ата-анасымен тең сезінеді.