§ 1. Мазасыз балалар.

1. Мазасыз балаларды қалай тануға болады.

Мазасыздық – бұл түрлі өмір жағдайларында алаңдауға жоғары бейімділіктен тұратын дара психологиялық ерекшелік.

Мектептегі мазасыздық – ахуалдық мазасыздықтың бір түрі. Баланы мектепке байланысты жағдайдың барлығы алаңдатады. Ол бақылау жұмыстарынан, тақта алдында жауап беруден, екілік алудан, қателесуден қорқады. Мұндай мазасыздық ата-аналары жоғары талаптар мен күтулер қоятын балаларда, оларды барынша табысты құрдастарымен салыстыратын балаларда жиі кездеседі. Мұндай мазасыздық алты жастағылар сыныптарында жиі кездеседі – мұндай балалар елеусіз қиындықтар үшін де (сызғышын ұмытып кетті, не істеу керек екенін түсінбеді, ата-анасы бес минутке кешігіп келді) жылаулары мүмкін. Есейген сайын, бала өзін барынша білікті сезініп, қиындықтарға бой алдыруы азаяды, ол өзгерістерден қорықпай, оларға жылдамырақ бейімделетін болады.

Мазасыздық бала бойында ішкі қайшылық болуы салдарынан дамиды, ол мына жағдайларда туындауы мүмкін:

  1. Ата-аналар немесе мектептің қарама-қайшы талаптар қоюы.

  2. Барабар емес талаптар (жоғары талаптар жиі кезедеседі).

  3. Баланы қорлайтын, оны тәуелді жағдайға қоятын келеңсіз талаптар.

Мазасыздық көп жағдайда төңірегіндегі ересектердің мазасыздану деңгейіне тәуелді болады. Педагогтың немесе ата-ананың жоғарғы мазасыздығы балаға беріледі. Мейірімді қарым-қатынастар қалыптасқан отбасыларындағы балалар жиі шиеленістер болып тұратын отбасыларына қарағанда, барынша аз мазасызданады. Отбасында ата-ананың өктемшіл тәрбиелік қатынастар стилін жүргізуі де баланың ішкі тыныштығына қолайлы емес. Мазасыздық күйгелектік немесе өзге психикалық бұзылуларға байланысты болуы да мүмкін.

2. Мазасыз бала портреті

Мазасыз балаларға аса тынышсыздану тән, тіпті олар кейде оқиғаның өзінен емес, оны алдын-ала сезінуден де қорқады. Олар көбіне ең теріс жағдайды күтеді. Балалар өздерін дәрменсіз сезініп, жаңа ойындарды ойнаудан, іс-әрекеттің жаңа түріне кірісуден қорқады.

Олар өздеріне жоғары талап қояды, өздеріне тым сын көзбен қарайды. Олардың өзін-өзі бағалау деңгейі төмен, мұндай балалар өздерін өзгелерден шын мәнінде кем көріп, ең ажарсыз, олақ, ебедейсіз деп есептейді.

Олар барлық істе үлкендердің мадақтауы, қолдауын күтеді. Мазасыз балаларға: іші ауруы, бас айналуы, тамақтың түйілуі, тыныстың тарылуы секілді соматикалық проблемалар да тән. Мазасызданған кезде олардың жиі ауызы құрғап, аяқтары әлсіреп, жүрек соғысы жиілейді.

Егер агрессияшыл, жоғары белсенді балалар үнемі назарда болса, мазасыз балалар өз пробемаларын сыртқа шығармауға тырысады.

3. Мазасыз балаларға тән сипаттар

  1. Бірнеше апта ауырғаннан кейін бала мектепке барғысы келмейді.

  2. Бала барлық жаңа нәрседен бас тартып, бір кітапты бірнеше қайтара оқиды, бір фильм, бір мультфильмді қайталап көреді.

  3. Бала бар затын аса ретті түрде ұстауға тырысады, мысалы, қаламсауытқа қаламдарды белгілі ретпен табанды түрде салып қояды.

  4. Егер бала тез қызбаланғыш және әсерленгіш болса, ол жақын адамдарының мазасыздығын «жұқтыруға» бейім болады.

  5. Бала бақылау жұмыстары кезінде өте күйгелектенеді, сабақ үстінде үнемі қайта сұрап, толық түсіндіруді талап етеді.

  6. Жылдам шаршайды, қажиды, басқа жұмысқа қиналып ауыр ауысады.

  7. Егер тапсырманы бірден орындай алмаса, оны әрі қарай орындаудан бас тартады.

  8. Өзін жақын адамдарымен болатын барлық жағымсыз жағдайларда кінәлауға бейім болады.

4. Мазасыздық белгілері

  1. Мазасыз бала шаршамастан, ұзақ жұмыс істей алмайды;

  2. Оның бір нәрсеге көңіл тоқтатуы қиын;

  3. Кез келген тапсырма орынсыз артық алаңдатады;

  4. Тапсырма орындау барысында өте ширығып, жайсызданады.

  5. Өзгелерге қарағанда жиі қысылып, абыржиды.

  6. Шиеленісті жағдайлар туралы жиі айтады.

  7. Қиындықтарға жолығудан қорқады.

  8. Өзіне, өз күшіне сенімсіз.

  9. Күткенді нашар өткереді.

  10. Көз жасын жиі тыя алмайды.

  11. Әдетте мазасыз, жеңіл көңіл-күйі бұзылады.

  12. Үркек, көп зат қорқынышын туғызады.

  13. Мазасыз ұйықтайды, ұйықтап қалуы қиын.

5. Ата-аналар үшін кеңестер

Баланың мазасыздану сезімін құшақтау, сүю, басынан сипау көмегімен, яғни, оған жанасу арқылы жеңуге көмектесу қажет. Бұл тек нәресте сәби үшін ғана емес, мектеп оқушысы үшін де маңызды. Оптимист ата-аналардың балалары да оптимист, ал оптимизм – мазасыздықтан қорғаныс. Баламен қарым-қатынас барысында ол үшін маңызды адамдардың беделін түсірмеңіз. Өзіңіздің іс-әрекетіңізде дәйекті болыңыз, балаға ешбір себепсіз бұрын рұқсат еткен затқа тыйым салмаңыз. Баланың мүмкіндіктерін ескеріңіз, олар орындай алмайтын затты талап етпеңіз. Егер балаға қандай да бір пән қиындық туғызса, оған көмектесіңіз және қолдау көрсетіңіз, ал сәл де болса жетістікке жеткен жағдайда, мақтауды ұмытпаңыз. Балаға сенім білдіріңіз, онымен шыншыл болыңыз, оны нақты күйінде қабылдаңыз. Мейіріммен жанасуды жиі пайдаланыңыз. Сенімді іс-әрекет үлгілерін көрсетіңіз, балаға барлық істе үлгі болыңыз. Баланың өзін-өзі бағалауын көтеруіне ықпал етіңіз, оны жиі мақтаңыз, алайда, бала оны не үшін мақтағанын түсінетін болуы тиіс.

Тым артық талап қоймаңыз. Ескертуді барынша сирек жасауға тырысыңыз. Жазалауды тек шектен тыс жағдайда пайдаланыңыз, жазалай отырып, баланы кемсітпеңіз.