§ 2. Оқушыларға кеңес.

1. Оқуға зияткерлік күш-куат болуы үшін, дене қуаты болғаны абзал. Әдетте зияткерлік және дене бітімінің дамуында үйлесімділіктің болмауы, адамның жан дүниенісінің жай-күйіне ықпал етеді.

Таң. Дене шынықтырумен қоса, миды шынықтыру жаттығуларын бірге атқарған жөн. Секіріп еңкейгенде:

- мүмкіндігіңізше 100-ден 1-ге дейін кері тәртіпте жылдам санап шығыңыз;

- алфавит бойынша әр әріпке күрделі сөздерді келтіріп айтыңыз;

- алфавиттен бір әріпті таңдап алып, осы әріпке басталатын 20 сөз айтыңыз, жаттығуды біртіндеп күрделендіріңіз;

- реттік нөмірмен 20 ер кісінің атын жылдам айтып шығыңыз;

- дәл осы іспетті әйел есімдерін атаңыз. Жаттығуларды бірте-бірте күрделендіріңіз, жаңа ойын жаттығуларын ойлап табыңыз.

2. Оқуды бастай отырып, өзіңіздің биологиялық сағатыңыз есіңізде болсын, оның қалыпты барысын бұзбаңыз.

3. Сіз жұмысқабілеттілігіңіздің ең жоғары және белсенділіктің төмендеу уақытын білуіңіз қажет. Ертемен тұратын «бозторғай» мен кеш жататын «жапалақ» үшңн ақыл-ой сабақтарының түрлі карталары болуы керек. Ал, егер олардың біреуіне де жатпаған жағдайда? Турасын айтқанда, өзіңізді зерделеңіз. Өзіңіздің қажеттіліктеріңіз бен мүмкіншіліктеріңізге сай карта құрыңыз.

4. Ілгері қадам тізбегінің артықшылығын сезініңіз. Су тамшысы тас жарады.

Егер Сіз ғылымның қалың томын қолға алып, бір уақытта оқып-біліп аламын десеңіз, тауыңыз шағылып, оқуға деген қызығушылығыңыз жоғалады.

Оқи білсеңіз – жадыға тоқи білгеніңіз емес. Көпшілікті осы қате пікір жеңіліске апарады.

5. Оқу – детектив романын оқып шығу емес.

Шыдамды болыңыз, күш-жігеріңізді дұрыс жұмсаңыз, жұмысыңызды тиянақты жоспарлаңыз, алға қойған мақсатыңыздың орындалуына талмай еңбек етіңіз.

Мінезіңізді көрсетіңіз, сонда ғана жетістікке жетесіз.

6. Ұмыта отырып, оқыңыз. Жадыңызды қажетсіз білімнің себетіне айналдырмай, ақпаратты сүзгіден өткізіп отырып уақытылы тазартып отыруға тырысыңыз. Ұмытқыңыз келетін бұрынғы білім тақырыбында ұзақ әңгіме, шығарма жазыңыз. Жаныңызды ақтарыңыз. Парақтарды алыста сақтап қойыңыз. Енді, Сіз оның бір жерде жазылғаны туралы есіңізде болады. Бірінші реттен қолыңыздан келмеген жағдайда, жаттығуды қайталаңыз. Ақпарат жойылмауы мүмкін, керісінше жадыңыздан ойып орын алуы – Сізге әсер етуінің белгісі болып табылады. «Немқұрайлық» тәсілін қолданыңыз, нақты айтқанда жазбаша түрде қайта мазмұндау арқылы Сізді қатты толғандырған естеліктерден арылу.

7. Оқудың кейбір құпияларын жануарлардан үйренгеніміздің пайдасы бар.

Жоғары карқын таңқалдырады. Адам баяу үйренеді. Жылдам үйрену үшін:

- шынығыңыз. Жаттығу жасалмаған бұлшық еттің босансуы секілді, ақыл-ой салмағынсыз ми қызметі де бәсеңдейді; 

- өз жүйеңізіді құрыңыз. Жалпы кеңестер Сізге жобаны тұспалдауға көмектеседі, қалғаны – өзіңіздің шаруаңыз;

- ішкі ынтаңызды қолданыңыз. Адам «Қолымнан келмейді» деп айтқанда, әдетте ол оның «Қаламаймын» дегені белгілі.

Адамға бір-ақ кедергі бар – ол өзі.

8. Білгеніңіз пайдалы: адамның айтуға ойлағанын 100% деп қабылдасақ, сөз нысанына 90%-ы айналып, айтылатыны – 80% екен.

Ойдағы ең көп дегенде 70% тыңдалады, түсінілетіні – 60%, ал есте сақталатыны – 30%. Сондықтан, ойыңызды дұрыс түсініп, есте сақтау үшін, айтылғанды түрлі нұсқада кем дегенде үш рет қайталау қажет.

9. Жүйені түсінуге қисын қажет, оны түсіну үшін – сезім мен эмоциялар керек.

Ұғымдар түсінік қалыптастырады, бейнелер қызықтырады, ынта әрекетке итермелейді. Мән берілмей айтылған терең мәнді сөздер қарапайым фразаға айналады. Сапалы оқыту – ол сезім, ой, мораль қамтылған оқыту түрі. Шаршаған ағзаны жасанды әдістермен серпілту мақсатында, жаңа қызмет, қызықты сюжет немесе мазмұндаманы теріс пайдаланудың қажеті жоқ.

10. Ақыл-ой белсенділігінің дене нормасын ескеріңіз, оның артуы мен төмендеуін көздеп отырып, жоспар құрыңыз.

Білім алуда мынадай қарапайым қағидаларды ұстаныңыз:

- материалды зерделегенде мағынасын ізде; 

- есте сақтайтын материалдың көлемін барынша азайт; 

- өзге бүге-шүгесіне мән беруден арыл; 

- еркін мазмұндауға уақыт бөл;

- қысқа мазмұндаманы пайдалан;

- өзіңді тексеру үшін қайта мазмұндау әдісін жиі қолдан;

- жаттығу барысында үзіліс жаса;

- оқуды бөліктерге бөліп баста;

- дағдының құрамын мұқият зерделе;

- қажет дағды тәрізді, ерекше жақсы модельдерді ізде;

- нәтижені білу үшін тәсілдер ізде;

- зерделеу материалына мұқият назар аудар.

11. Жаттап алған материал, оқылып болған соң жедел ұмытыла бастайды, сондықтан қайталау уақыты мен жиілігін дұрыс таңдаңыз.

Жатталған өлеңді оқылған бір күннен кейін 46 рет, екінші күннен кейін – 34 рет, үшінші-төртінші күні – 12 рет, сонда жатталған материал әр уақытта есінізге сақталады. «Тапсыра салу үшін» оқыту, өзің үшін қатесіз қайталаудың бірінші деңгейін көздейді. Берік есте сақтау «үстеме оқу», яғни қайталау заңдылығына бағынады. Егер Сізге белгілі бір ақпаратты мәңгі есте сақтау қажет болса, «үстеме оқуды» қолданыңыз.

12. Қайталау жиілігі «ұмыту қисығына» сай болуы тиіс.

Ең көп қайталау саны бірден білімнің алғашқы игерілімінен кейін, яғни ақпараттың максималды түрдегі жоғалуы сәтінен басталуы тиіс, содан қайталау саны бірте-бірте азаяды, дегенмен маңызды ақпарат үшін ұзақ уақыт қолданылады.

13. Есте сақтау қажет материалды, қысқа қатарға жіктеңіз: ойда жүруге тиіс ақпарат, көлемді болмауы тиіс. Мысалы, дәйексөз немесе нақыл сөзді есте сақтау қажет болған жағдайда, оны аяқталған қисынды бөліктерге бөліп, сол бөліктермен есте сақтаңыз. Өзіңіздің білімдарлығыңызбен немесе буын, ұйқас сезімдеріңізге бой бермей, құру әрекетіңізді тоқтатыңыз.

14. Абстрактілі-қисындылық ойлау қабілетіне қарағанда, көрнекі-бейнелік ойлау қабілеті басым келетін адам саны соншалықты көп емес, нақты айтқанда 21% құрайды. Көпшілігінде ол да, басқасы да жақсы дамыған.

Осы орайда, өзіңізді тексергеніңіз пайдалы болады. Тексеруге қатысты белгілі тестілеуден өзіңізге қажетін таңдап алсаңыз болады. Қорытынды нәтиже? Ол Сіздің неге ұмтылғаныңызға байланысты. Дегенмен түрлі нысанға сәйкестендірілуі мүмкін оқыту мазмұнын таңдауыңыз керек. Ойлаудың абстрактілі-қисындылық түрі үшін құрылымы, формуласы, кестесінде қатаң мазмұндау тиімді болса, ал көрнекі-бейнелік түрі үшін жанды әңгіме, балама, тәмсіл, аллегория, теңеулер болады.

15. К. Паустовскийдің айтуынша, оның мектептегі жағрапия мұғалімінің бір мнемоникалық тәсілін келтіреді. «Ол тақтаға А бас әрпін жазатын. Бұл әріптің оң жақ бұрышында кішірек екінші А әрпін, оның ішіне үшіншісін, үшіншісіне – төртіншісін жазып шығатын. Содан, мұғалім: «Естеріңе сақтаңдар: мынау Азия, Азияда – Аравия, Аравияда – Аден қаласы, Аденде ағылшын отыр», дейтін. Біз бұны мәңгілікке есімізге сақтадық». Сондықтан мнемотехникалық белгілерін іздеңіз, олардың түрі сан алуан. Өздерің іздеп табыңдар, қолданыңдар да жеңіске жете беріңдер. Есте сақтауды жеңілдету үшін мнемотехникалық тәсілдерді қолданыңыз. Сізге оқу мақсатында әзірленген арнайы тәсілдер, сол сияқты өзіңіз дайындаған, Сізге ғана белгілі сызбалар да көмектеседі. Мнемотехникалық тәсіл – жадыға «ілгек», оны еске ала отырып, ассоциация бойынша қалғанның бәрін есіңізге жеңіл түсіре алатын боласыз.

Жеке мнемоникалық тәсілдерді әзірлей отырып:

- байланысы жоқ материалды белгілі бір ой түйілген байланысты ақпаратқа айналдырыңыз;

- материалдың орны бойынша бейнелік орналасуын қолданыңыз, мысалы, үйіңіздің немесе маңай бағдары бойынша маршрутымен байланыстыру;

- түйін сөздер әдісін қолданыңыз – маршрут орнына жадыңызға түйін сөздердің тізімін сақтаңыз (балмұздақ, бәтеңке, ағаш және т.б.);

- сонда: а) мәтінді оқыңыз; б) материал бойынша сұрақтар құрыңыз; в) мұқият ойлаңыз, оқылған не білдіреді; г) мүмкіндігіңізше материалды толығымен мазмұндаңыз; д) бағдарларды белгілеңіз және оларды есте сақтаңыз.

16. Зерттеушілер «Тыңдағанды, мен ұмытамын; көзбен көргенді, мен түсінемін; әрекет еткенде, мен үйренемін» деген ежелгі даналар сөзінің шынайылығын дәлелдеген.

Адам орташа есеппен тыңдағанының 1/5, көргенінің 3/5 есте сақтайтыны анықталды. Адамға түсіндіре отырып, көрсеткен жағдайда 4/5 есте сақталады. Тек әрекет ету ғана игерудің 100 % қамтамасыз ететіні анық болды.

17. «Біздің білімге қол жеткізуде үш қаруымыз бар: ақыл, жады және зейін. Ақыл жаттығу арқылы шынығады. Жады ұқыптылықтан дамиды. Ұқыптылықты еріншектікке салынбай арттырып отыр. Өзің оқып отырасың ба, әлде тыңдап отырасың ба, ықыласыңмен орында: ойың сан-сапалақ болмасын, назарыңды мұқият етіп, өзіңе қатыстысын талқыға сал. Білмегеніңді, біреуден сұрап білуден арланба, кез-келген адамнан сұрап білуден ұлылар да арланбаған. Білімсіздіктен және надандықтан арлан» (Эразм Роттердамский).  Оқылғанның есте сақталуын арттыру мақсатында, оқылымды өзіңізге есте сақтаумен, содан соң оқылғанды мазмұндаумен кезектеңіз. Сондай-ақ, проза не өлеңді бөліктермен емес, толығымен жатталуы және қайталануы тиіс. Қайталаумен ұйқыға жатар алдында, сол сияқты таңертең ұйқыдан тұрған бетте айналысқан жөн.

18. Ақыл-ой жұмысының күрделі түрлерін күрделі жұмыстармен кезекпе-кезек қолданыңыз. Әрдайым қиын тапсырмадан бастап отырсаңыз, жеңіл тапсырманың шешімін оңайлықпен орындап отырасыз. Сонда Сізді күрделі тапсырманың орындалған қалпы ынталандырып отырады.

19. Оқу еңбегін дұрыс ұйымдастырудың сынақтан өткен әдісі ұсынылады.

Орындау қажет жұмыстардың кезектілігін белгілеңіз. Оларды маңыздылық дәрежесі бойынша үш топқа жіктеңіз, мысалы, А, Б және В. Содан соң, «швейцарлық ірімшік» деп әзілмен аталған жүйе бойынша орындауға кірісіңіз. Жүйеге сәйкес «тесіктер» жасауды кеңес береді, демек, атқарылғанның маңыздылығы бойынша үйлесімділік алаңын қию. Әрине, «А» тобындағы маңызды істерді алғашқы етіп орындау қажет, оның орындалуы бойынша белгіленген «тесіктер» саны ұлғаятыны анық. Ал «В» тобында кішігірім істер жинақталған, сондықтан оларды орындауға көп уақыт жұмсалмайды. Осылай, Сіз шыдамдылық пен табандылыққа, барлығын уақытылы орындауға үйренесіз.

20. Білім алушыларға үй жұмысының қалай орындалуы қажет екендігін білу қажет.

Үй жұмысын орындаудың барлық шарттары мен талаптары түсінікті болған жағдайда ғана кірісіңіз. Тапсырмалардың екі түрі ажыратылады: жаттығу және бақылау. Біріншісін орындағанда, алдыңызға парақтарға жазылған: шеңбердің көлемі, ені т.с.с. ақпаратты орналастырыңыз. Қате жауап жазылған парақтардың болмауы тиіс, себебі есте қате ақпарат сақталуы әбден мүмкін. Оқудың аяғына жақындаған сайын, жазуларға назарды көп салмаған дұрыс, дұрыс жауап берілген соң, тексеру мақсатында пайдалануға болады.

21. Есіңізде болсын, оқудан кейінгі алғашқы 6 сағатта ақпараттың 70% ұмытылады. Сондықтан ақпаратты ұзақ уақытқа есте сақтау үшін, алғашқыда 15-20 минут, кейін 8-9 сағат және 24 сағат аралығында қайталағаныңыз жөн.

22. Оқу еңбегіне біртіндеп, жағымды әсер алу ойымен кіріскен дұрыс. Егер Сіз алдағы жұмыстың ауырлығы мен қызықсыздығы туралы ой қалыптастырып кіріскен болсаңыз, жұмысыңыздың нәтижесі жемісті болуы екіталай.

23. Қызығушылығы төмен жұмысқа жағымды ой қалыптастырыңыз – сонда, оның жартысы дерлік орындалды деп есептесеңіз болады.

Сіз алдын ала істің күрделілігін біле тұрып, сол істі бастамас бұрын қызығушылығыңызды жоғалтасыз. Амал жоқ, қызығушылығыңыз артпайтын жұмысқа қатынасыңызды өзгертуіңізге тура келеді. Өзіңізге:

- іс оңай емес, бірақ жұмыс қызықты; 

- қызықсыз жұмыс болғанмен, оны орындауда менің ұқыптылығым арта түседі! 

- маған қызықсыз, себебі мен зейін салмай, ұқыптылықсыз жұмыс жасаймын, енді бұндай қайталанбайды;

- адамдардың барлығы тек қызықты жұмысты ғана атқарады ма? Мен де жасау қажет жұмысты орындауды үйренемін;

- аса қызығушылығы жоқ істі орындап үйренсем, өмірдегі бүкіл қиындықтарға төтеп бере алатын боламын.

24. Біздің қабылдауымыз ақпараттың көлеміне, демек, бір уақытта қабылдау объектілер санымен тікелей байланысты.

Тәжірибе көрсетіп отырғандай, адам мәні бойынша бір-бірімен байланыстылығы жоқ объектілердің (әріп, сан, буын, сурет т.б.) 8 (7 ± 2) кем емес қабылдай алады. Шынықтырылған қабылдау бұл шектен аса алатыны дәлелденген. Жаттығыңыз. Бір рет оқылған ақпараттың түрлі көлемдегі сөйлемдерді айтып көріңіз. Тапсырмаларды бірте-бірте күрделендіріңіз.