1. Адамның өзін-өзі өлтіруге бейімділігі байқалған жағдайда, жағдайды өзгертуге көмектесетін кеңестер:
1. Өзін-өзі өлтіру жөнінде шешім қабылдаған адамды мұқият тыңдаңыз. Рухани дағдарыс жағдайында кез-келген адамға, бізді тыңдауға дайын жан қажет. Сөздердің астарында жатқан мәселені түсіну үшін бар жігеріңізді салыңыз.
2. Адам пиғылы мен сезімінің байыптылығын бағалаңыз. Егер де оның өзін-өзі өлтіру жөнінде нақты жоспары болса – онда жағдай бұл жоспарлар бұлдыр және екіұшты болғандағыдан мүлде өткір.
3. Эмоционалдық дағдарыстың тереңдігін бағалаңыз. Адам түйінді қиындықтарға тап болуы, алайда өзін-өзі өлтіру жөнінде ойланбауы мүмкін. Көп жағдайда жуырда күйзеліс жағдайында болған адам, кенеттен қызу және қарқынды әрекет бастап кетеді. Мұндай мінез-құлық алаңдау үшін негіз бола алады.
4. Барлық өкпе мен шағымдарға, тіпті ең мәнсізіне де мұқият қараңыз. Айтылғанның ешбірін елеусіз қалдырмаңыз. Ол өз проблемаларын жасырып, сезімге ерік бермеуі, алайда терең күйзеліс жағдайында болуы мүмкін.
5. Оның алайда өзін-өзі өлтіру жөнінде ойы бар-жоғын тікелей сұраудан қорықпаңыз. Тәжірибе көрсеткендей, мұндай сұрақтың зиян тигізуі сирек жағдай. Көп жағдайда адам өз проблемаларын ашық айту мүмкіндігіне қуаныш білдіреді.
6. Келесі сұрақтар мен ескертулер өзін-өзі өлтіру жөнінде әңгіме бастауға және нақты жағдайдағы қауіп-қатер деңгейін анықтауға мүмкіндік береді: – Сенде бір жағдай болған сияқты. Сені не мазалап жүр? (Осылайша адамның проблемалары туралы әңгіме бастауға болады) – Сенің өзіңді-өзің өлтіру туралы ойлаған кезің болды ма? – Сен оны қалай жасамақсың? (Бұл сұрақ қауіп-қатер деңгейін анықтауға мүмкіндік береді. Жоспар неғұрлым тиянақты әзірленсе, оны жүзеге асыру ықтималдығы соғұрлым жоғары).
7. Дағдарыс жағдайы өтіп кетті деп сендіру Сізді адастырмауы тиіс. Көп жағдайда бала өзін-өзі өлтіру жөніндегі әңгімеден соң жеңілдік күйде болуы мүмкін, алайда көп ұзамай сол ойларына қайта оралады. Сондықтан тіпті табысты әңгімелесуден соң да оны оңаша қалдырмау аса маңызды. Оған қолдау көрсетіңіз және табанды болыңыз.
8. Жан күйзелісі жағдайындағы адамға оң әрі қатаң нұсқаулар қажет. Сіздің құзыреттілігіңізді, оның тағдырына мүдделілігіңізді сезіну және көмекке дайындығыңыз оған эмоциялық сүйеніш береді. Ол Сіздің көмегіңізді қабылдап, дұрыс қадам жасағанына көзін жеткізіңіз.
9. Оның ішкі резервтерін бағалаңыз. Егер адам таңдау жасауға және маңындағылардың кеңесін тыңдауға қабілеттілігін сақтаса, рухани күші мен тұрақтылығын қайтару оған жеңілірек болады.
10. Жүгінуге болатын басқа да мүмкін көмек көздерін, достардың, отбасының, дәрігерлердің, дін қайраткерлерінің көмегін назарға алған дұрыс: Адамды мамандарға (психологқа, дәрігерге) жүгінуге көндіруге тырысыңыз. Болмаған жағдайда, көмек стратегиясын бірлесіп әзірлеу үшін, оларға өзіңіз жүгініңіз. Суицидтік бейімділігі бар адамға қалай көмектесуге болады.
11. Бәрінен бұрын, әрбір әлеуетті өзін-өзі өлтіруші – психикалық ауру емес екенін түсіну және есте сақтау қажет. О дүниеден алып шыққандардың барлығын психикалық диагнозбен таңбалау міндетті емес. Жалпы алғанда, суицид – айыптау үшін себеп емес. Әрине, адам проблемаларын шешудің ең дұрыс және ең ақылға қонымды тәсілін таңдап алған жоқ. Бірақ басқа тәсіл таба алмағаны оның кінәсі емес, оның қайғысы.
12. Кең тараған «өзін-өзі өлтіру туралы айтқан адам ешқашан олай істемейді» деген аңызға сенудің қажеті жоқ. Кейде суицид мүмкіндігі туралы мәлімдеме демонстрация болуы да мүмкін, алайда кездейсоқ айтылып қалған көмек туралы жан айқайы да болуы ықтимал. Бұл жағдайда «маман емес» адамның диагноз қоюы өте күрделі. Сондықтан оларды құлаққа ілмеуге болмайды, ондай сөздерге назар аудару қажет.
13. Адамға шиеленісті дағдарыс жағдайында ойын сыртқа шығару қажет екенін есте сақтаған маңызды – эмоциялар сыртқа шыққанды талап етеді. Ол өз сезімін жақындарына сеніп білдіре алмауы мүмкін. Сондықтан да шынайы мүдделілік таныту немесе төзіммен, ешбір баға берместен құлақ қойып, тыңдау тағы да бір адамды өзін-өзі өлтіруден аман сақтап қалуға қабілетті.
14. Егер адам өзін аса екіұшты, қатерлі ұстай бастаса – бұл да оның проблемаларына құлақ қоюға себеп болып табылады. Бұл арада оның барынша мықты тұлға болуының еш мәні жоқ – мүмкін оған қарапайым жан жылуы мен түсіністік жетпейтін болар? Жасырын суицидші көп жағдайда Сізге ешқашан да шағымданбайтынын ескеріңіз.
15. Демонстрациялық суицидтерде асқан сақтық танытқан дұрыс. Халық арасында кең тараған – «несіне тұрсың, қане, секір, - деген бұлтақ тәсіл тура теріс әсер беруі мүмкін. Бұл арада мұндай өзін-өзі өлтірушіге суицид туралы шешім – әркімнің жеке ісі деген орынды. Бұл шешім үшін жауапкершілік адамның өзіне жүктеледі.
16. Кім де болмасын суицид әрекеті арқылы Сізді ашық бопсаламақ болса, ең дұрыс тәсіл – одан аулақ болу (осылайша, көрермені болмаса, спектакль қойылмайды). Жарамсыз тәсілдермен диалогты қолдамаңыз. Әрине, бұл арада әңгімелесудің барынша қолайлы өзге тәсілдерін қолдануға болады және қолдану қажет.
17. Демонстрациялық суицидтерге бейім адамдарға мәнді тұлға, назар объекті тура суицидші қалағандай әрекет жасауы мүлде міндетті емес екенін көрсету қажет: сүйікті адамың сенің зиратыңның басында қайғыдан қан жұтпауы, ал бүкіл әлем өзін кінәлі сезініп, қиналмауы мүмкін. Мұның бәрін ол тексере де алмайды. «Біреуге бірдеңе дәлелдеуге тырысу» өміріңмен ойнап, тәуекелге баруға тұрады ма? Ең дұрысы сындарлы әдістермен әңгімелесу, мұндай әдістер кез-келген жағдайда қолданылады. Сөйтіп, Сіз ол әдістерді ашу арқылы, адамға көмек көрсете аласыз.
18. «Ата-анаңның жанын ауыртуға болмайды, жақындарыңды тастауға болмайды, сенің ондай құқың жоқ…» – деген секілді адамның парызы туралы айту арқылы оны суицидтен бас тартқызу өте қиын. Мұндай қысым: менің ешбір бағам жоқ, тіпті өз өміріме де иелік ете алмаймын! - деген ой туындатып, қиын қадамға итермелеуі ғана мүмкін: Мұндай адамды егер бұл өмірде мәнді адам болғысы келсе, басы мен қолын мәнділікке барынша оң тәсілдермен жетуге жұмсағаны оң болатынына көзін жеткізуге тырысыңыз.
19. Ықтимал өзін-өзі өлтірушіні суицид туралы ойдан басқа арнаға бұрған аса маңызды. Алайда оған ешбір жағдайда да «Сен бұл туралы ойлаушы болма!» деп айтушы болмаңыз, ондай жағдайда оның ойы қайта-қайта «тыйым салынған жеміске» орала береді. Мынадай эксперимент жасаңыз. Біреу Сізге «Піл туралы ойлама» деп айтты деп елестетіп көріңіз. Қане, Сіз қазір бірінші кезекте не туралы ойладыңыз? Иә, дәл солай. Адамды да «суицид туралы ойламаудан» тікелей бас тартқызу мүмкін емес. Одан да оған миы босамайтын басқа жұмыс беріңіз!
20. Маманның көмегіне жүгініңіз. Егер адамның мінез-құлқынан, сыртқы сипатынан, онымен тілдесу барысында жақын тұрған суицидтің мүмкін белгілерін көрсеңіз, бұл мәселені дербес шешуге тырыспаңыз, психологқа жүгінуден қорықпаңыз.
2. Суицидтік мінез-құлық белгілері.
1. Өзіне кету. Оңаша болуға тырысу әр адам үшін табиғи және қалыпты жағдай. Алайда, тұйықтық, оңашалану тереңдеп және ұзақтап кетсе, адам өзіне бойлап, кешегі достары мен жолдастарынан бойын аулақ салған жағдайда, сақ болыңыз.
2. Қияңқылық, талғампаздық. Біздің әрқайсымыз да ішінара қыңырланып, жабырқау күйге енеміз. Мұндай жағдай ауа-райына, көңіл-күйге, шаршауға, қызметтегі немесе отбасындағы жайсыздықтарға және т.б. байланысты болуы мүмкін. Алайда адамның көңіл-күйі күн сайын қозу және құлдыраумен алмасып, қобалжып тұрса, мұндай жағдайды алаңдау үшін себеп деп қабылдау қажет. Мұндай эмоционалдық қобалжулар ажал жаршысы екені туралы орынды айғақтар бар.
3. Күйзеліс. Бұл әр адамда өзінше болатын эмоциялық терең құлдырау. Кейбір адамдар тұйықталып, өзіне кетеді, алайда өз сезімдерін жақсы бүркелемейтіні сондай, айналасындағылар олардың мінез-құлқындағы өзгерістерді ұзақ уақыт байқай қоймайды. Мұндай жағдайдағы жалғыз жол – адаммен тікелей және ашық сөйлесу.
4. Жауығушылық. Өзін-өзі өлтірудің көптеген актілеріне кенеттен ашулану, ызалану, долылану, маңайындағыларға мейірімсіздік әрекеттері тән. Мұндай құбылыстар көп жағдайда суицидшінің өзіне назар аударуға, көмек көрсетуге шақыруы болып табылады. Алайда мұндай шақыру әдетте кері нәтиже – маңайдағылардың ұнатпаушылығын, олардың суицидшіні жатсынуын береді. Түсіністіктің орнына адам жолдастары тарапынан айыптауға ұшырайды.
5. Тәбеттің бұзылуы. Тәбеттің болмауы немесе, керісінше аса жоғарылауы өзін-өзі күйретушілік ойлармен тығыз байланысты және қашан болмасын әлеуетті қауіп өлшемі ретінде қарастырылуы тиіс.
6. Маңайындағыларға сыйлық тарату. Суицид жоспарлаған кейбір адамдар алдын-ала жақындарына, достарына өзінің заттарын тарата бастайды. Тәжірибе көрсетіп отырғандай, бұл қатерлі акция алдағы төніп тұрған бақытсыздықтың тікелей хабаршысы. Әрбір мұндай жағдайда әлеуетті суицидшінің пиғылын анықтау үшін байыпты және ашық әңгімелесу ұсынылады.
7. Психологиялық зақым. Әрбір адамның өз эмоциялық табалдырығы бар. Оның күйреуіне ірі эмоциялық күйзеліс немесе біртіндеп жинақталатын ұсақ зақым келтіретін уайымдардың тізбегі әкеліп соқтыруы мүмкін. Жақындарынан, үйінен, үйреншікті өмір қалпынан айырылу, елеулі физикалық және рухани соққылар, таныс емес жағдай мен атмосфера адамға өмірінің трагедиясы болып көрінуі мүмкін. Егер бұған ата-анасының ажырасуы, жеке басының күйініштері, жақындарының бірінің қазасы немесе бақытсыздыққа ұшырауы қосылса, суицидке соқтыратын ойлар мен көңіл күйлері пайда болуы мүмкін.
8. Мінез-құлық өзгерістері. Адам мінез-құлқында кенеттен пайда болған, күтпеген өзгерістер мұқият бақылау үшін себеп болуы тиіс. Ұстамды, аз сөзді, тұйық адам айнадағыларды таң қалдырып, кенеттен көп күліп, қалжыңдап, көп сөйлей бастаса, оған көңіл бөлген дұрыс. Мұндай өзгеріс адам көңілділік пен қамсыздық пердесінің астына жасыруға тырысатын терең уайымға салатын жалғыздықты білдіреді. Өзге дабылдық белгі қуат деңгейінің төмендеуі, енжарлықтың ұлғаюы, қарым-қатынасқа, өмірге немқұрайымдылық.
9. Қауіп-қатер. Кез-келген өмірден кетуге талпыныс туралы айтылған сөз байыпты қабылдануы тиіс. Мұндай мәлімдемелерді дайындалып жүрген өзін-өзі өлтіруді ескерту ретінде қабылдауға болады. Мұндай жағдайда суицидшіні қауіпті ниетін орындауға итермелейтін мейірімсіздік, жауығушылыққа жол бермеу қажет. Керісінше, төзімділік, ұстамдылық көрсетіп, көмек қолын созу, мамандардан кеңес алуды ұсыну қажет.
10. Белсенді алдын-ала дайындық. Бұған: уландыратын заттарды және дәрі-дәрмекті жинау, әскери патрондар болуы, табыт және крестер салынған суреттер, жеңіл өлім ретіндегі суицид туралы әңгіме, зираттарға бару және олар туралы әсерлі әңгімелеу, о дүниедегі өмір туралы жиі әңгімелер жатады.
3. Суицидке бейім адамның жанындағылар үшін кеңестер.
1. Егер ол Сізбен өз проблемаларын бөліскісі келсе, тіпті Сізді қалыптасқан жағдай есеңгіретсе де, оны кері итермеңіз.
2. Егер бұл тұлғаның суицидке бейімділігін сезсеңіз, өзіңіздің интуицияңызға сеніңіз, ескерту белгілерін елемей қалмаңыз.
3. Қолыңыздан келмейтін затты ұсынбаңыз.
4. Оған көмектескіңіз келетінін, алайда қандай да бір ақпарат оның қауіпсіздігіне әсер ететін болса, бәрін құпия ұстаудың қажеттілігін көрмейтініңізді білдіріңіз.
5. Ұстамдылық сақтаңыз және не айтқанына қарамастан, оны сөкпеңіз.
6. Шынайы сөйлеңіз, қауіптің қаншалықты байыпты екенін анықтауға тырысыңыз: суицидтік ойлары туралы сұрақтар өмірмен есеп айыру әрекеттеріне әкеп соқтырмайды, шын мәнінде олар проблеманы жете түсіну арқылы жеңілдік сезінуге көмектеседі.
7. Оның іс-әрекеттер жоспарын білуге тырысыңыз, өйткені нақты жоспар – іске асырылатын қауіптің белгісі.
8. Көмегіне жүгінуге болатын нақты адамның бар екеніне оның көзін жеткізіңіз.
9. Жеңілдетілген шешімдер ұсынбаңыз.
10. Оның сезімдері туралы сөйлескіңіз келетінін, оны бұл сезімдері үшін сөкпейтініңізді білдіріңіз.
11. Оған қатты стресс жағдайды толық сезінуге кедергі келтіретінін түсінуге көмектесіңіз, қандай да бір шешімге қалай келуге және дағдарысты жағдайды қалай игеруге болатыны туралы кеңес беріңіз.
12. Бастан өткізген стресті төмендететін адамдар мен орынды табуға көмектесіңіз.
13. Сәл мүмкіндік болса, оның ішкі жай-күйін аздап та болса өзгертуге әрекет жасаңыз.
14. Оған қазіргі үмітсіздік сезімі мәңгі созылмайтынын түсінуге көмектесіңіз.
Егер Сіз мына сөздерді естісеңіз |
Міндетті түрде былай айтыңыз |
Ал былай деп айта көрмеңіз |
«Барлығын жек көремін…» |
«Балам, мен бірдеңе болғанын сезіп жүрмін. Сол жөнінде сөйлессек қайтеді» |
«Мен сенің жасыңда…сен не болса соны айтып отырсың!» |
«Бұдан шығар жол жоқ, бәрі бекер» |
«Сенің жабырқаңқы екеніңді сеземін. Біздің барлығымыз да кейде сондай сезімде боламыз. Қазір басымызда қандай мәселе бар екендігін анықтап алайық та, біріге отырып содан шығар жол қарастырайық» |
«Сен өздерін сенен де жаман сезінетіндер туралы ойласайшы» |
«Мен жоқ болсам, басқаларға жақсы болар еді!» |
«Сенің мен үшін және баршамыз үшін алатын орның ерекше. Мені сенің қазіргі көңіл-күйің мазалайды. Сол жөнінде сөйлесейікші» |
«Босқа сөйлеме. Одан да басқа нәрсе туралы айтайық» |
«Сендер мені түсінбейсіңдер!» |
«Қазір қандай сезімде екендігің туралы айтшы. Мен сені түсіну үшін барымды саламын» |
«Сені түсіну қайда маған!» |
«Мен бір жаман әрекет жасадым» |
«Сен өзіңді кінәлі сезінетін сияқтысың, балам. Көңіліңдегіні маған ашып айтшы» |
«Сонымен не айтпақшысың? Бол, тез айт!» |
«Менің қолымнан ештеңе келмейді» |
«Сен қазір күшің таусылғандай сезімдесің. Мұны өзгерту үшін не істеу керек екендігі жөнінде сөйлесейік» |
«Қолыңнан ештеңе келмегені аса қатты тырыспағаныңды білдіреді!» |