1. Мазасыз балаларды қалай тануға болады.
Мазасыздық – бұл түрлі өмір жағдайларында алаңдауға жоғары бейімділіктен тұратын дара психологиялық ерекшелік.
Мектептегі мазасыздық – ахуалдық мазасыздықтың бір түрі. Баланы мектепке байланысты жағдайдың барлығы алаңдатады. Ол бақылау жұмыстарынан, тақта алдында жауап беруден, екілік алудан, қателесуден қорқады. Мұндай мазасыздық ата-аналары жоғары талаптар мен күтулер қоятын балаларда, оларды барынша табысты құрдастарымен салыстыратын балаларда жиі кездеседі. Мұндай мазасыздық алты жастағылар сыныптарында жиі кездеседі – мұндай балалар елеусіз қиындықтар үшін де (сызғышын ұмытып кетті, не істеу керек екенін түсінбеді, ата-анасы бес минутке кешігіп келді) жылаулары мүмкін. Есейген сайын, бала өзін барынша білікті сезініп, қиындықтарға бой алдыруы азаяды, ол өзгерістерден қорықпай, оларға жылдамырақ бейімделетін болады.
Мазасыздық бала бойында ішкі қайшылық болуы салдарынан дамиды, ол мына жағдайларда туындауы мүмкін:
Ата-аналар немесе мектептің қарама-қайшы талаптар қоюы.
Барабар емес талаптар (жоғары талаптар жиі кезедеседі).
Баланы қорлайтын, оны тәуелді жағдайға қоятын келеңсіз талаптар.
Мазасыздық көп жағдайда төңірегіндегі ересектердің мазасыздану деңгейіне тәуелді болады. Педагогтың немесе ата-ананың жоғарғы мазасыздығы балаға беріледі. Мейірімді қарым-қатынастар қалыптасқан отбасыларындағы балалар жиі шиеленістер болып тұратын отбасыларына қарағанда, барынша аз мазасызданады. Отбасында ата-ананың өктемшіл тәрбиелік қатынастар стилін жүргізуі де баланың ішкі тыныштығына қолайлы емес. Мазасыздық күйгелектік немесе өзге психикалық бұзылуларға байланысты болуы да мүмкін.
2. Мазасыз бала портреті
Мазасыз балаларға аса тынышсыздану тән, тіпті олар кейде оқиғаның өзінен емес, оны алдын-ала сезінуден де қорқады. Олар көбіне ең теріс жағдайды күтеді. Балалар өздерін дәрменсіз сезініп, жаңа ойындарды ойнаудан, іс-әрекеттің жаңа түріне кірісуден қорқады.
Олар өздеріне жоғары талап қояды, өздеріне тым сын көзбен қарайды. Олардың өзін-өзі бағалау деңгейі төмен, мұндай балалар өздерін өзгелерден шын мәнінде кем көріп, ең ажарсыз, олақ, ебедейсіз деп есептейді.
Олар барлық істе үлкендердің мадақтауы, қолдауын күтеді. Мазасыз балаларға: іші ауруы, бас айналуы, тамақтың түйілуі, тыныстың тарылуы секілді соматикалық проблемалар да тән. Мазасызданған кезде олардың жиі ауызы құрғап, аяқтары әлсіреп, жүрек соғысы жиілейді.
Егер агрессияшыл, жоғары белсенді балалар үнемі назарда болса, мазасыз балалар өз пробемаларын сыртқа шығармауға тырысады.
3. Мазасыз балаларға тән сипаттар
Бірнеше апта ауырғаннан кейін бала мектепке барғысы келмейді.
Бала барлық жаңа нәрседен бас тартып, бір кітапты бірнеше қайтара оқиды, бір фильм, бір мультфильмді қайталап көреді.
Бала бар затын аса ретті түрде ұстауға тырысады, мысалы, қаламсауытқа қаламдарды белгілі ретпен табанды түрде салып қояды.
Егер бала тез қызбаланғыш және әсерленгіш болса, ол жақын адамдарының мазасыздығын «жұқтыруға» бейім болады.
Бала бақылау жұмыстары кезінде өте күйгелектенеді, сабақ үстінде үнемі қайта сұрап, толық түсіндіруді талап етеді.
Жылдам шаршайды, қажиды, басқа жұмысқа қиналып ауыр ауысады.
Егер тапсырманы бірден орындай алмаса, оны әрі қарай орындаудан бас тартады.
Өзін жақын адамдарымен болатын барлық жағымсыз жағдайларда кінәлауға бейім болады.
4. Мазасыздық белгілері
Мазасыз бала шаршамастан, ұзақ жұмыс істей алмайды;
Оның бір нәрсеге көңіл тоқтатуы қиын;
Кез келген тапсырма орынсыз артық алаңдатады;
Тапсырма орындау барысында өте ширығып, жайсызданады.
Өзгелерге қарағанда жиі қысылып, абыржиды.
Шиеленісті жағдайлар туралы жиі айтады.
Қиындықтарға жолығудан қорқады.
Өзіне, өз күшіне сенімсіз.
Күткенді нашар өткереді.
Көз жасын жиі тыя алмайды.
Әдетте мазасыз, жеңіл көңіл-күйі бұзылады.
Үркек, көп зат қорқынышын туғызады.
Мазасыз ұйықтайды, ұйықтап қалуы қиын.
5. Ата-аналар үшін кеңестер
Баланың алаңдауын түсіну және қабылдау қажет – ол бұған толық құқылы.
Оның өмірі, ойы, сезімі, қорқыныштарына қызығушылық білдіріңіз. Оны осы жағдайлар туралы айтуға үйретіңіз, мектеп өміріндегі жағдайларды бірлесіп талқылаңыз, шығар жолды бірге іздеңіздер.
Бастан кешкен жағымсыз жағдайлардан пайдалы қорытынды жасауды үйретіңіз – осылай тәжірибе жинақталады, одан күрделі жағымсыз жағдайларды және т.б. болдырмау мүмкіндігі бар.
Бала әрқашан Сізге көмек және кеңес сұрап жүгіне алатынына сенімді болуы тиіс. Тіпті бала проблемалары Сізге байыпты болып көрінбесе де, оның жан құбылысына құқығын мойындаңыз, міндетті түрде жанашырлық танытыңыз («Иә, бұл жағымсыз жағдай екен, өкінішті және т.б.). Тек түсінушілік пен жанашырлық танытқаннан кейін ғана шешім, шығу жолдарын табуға, жағдайдың оң жағын көруге көмектесіңіз.
Балаға қорқынышы мен алаңдаушылығын жеңуге көмектесіңіз – оған барынша қорқынышты болмайтын жағдай жасаңыз. Егер бала өткінші адамдардан жол сұрауға, дүкеннен бірдеңе сатып алуға қорықса,бұл істі онымен бірге жасаңыз. Осылайша, Сіз дабылды жағдайды қалай шешуге болатынын көрсетесіз.
Егер бала мектепке ауруына байланысты көп күн бармаған болса, оның мектепке қайта баруын біртіндеп іске асыруға тырысыңыз – мысалы, сабақтардан соң бірге келіңіз, үй тапсырмасын біліңіз, сыныптастарымен телефон арқылы сөйлессін; мектепте болу уақытын шектеңіз – бастапқы кезде сабақтан соңғы ұзартылған мерзімге (дайындыққа) қалдырмаңыз, артық жүктемеден бас тартыңыз.
Күрделі жағдайларда бала үшін бәрін істеуге тырыспаңыз – ойланып, мәселені бірге шешуді ұсыныңыз, кейде Сізге оның жанында болуыңыздың өзі де жеткілікті.
Егер бала қиындықтар туралы ашық айтпаса, бірақ мазасыздық белгілері байқалса, онымен бірге ойнап, ықтималдығы бар қиын жағдайларды солдаттар, қуыршақтармен ойын арқылы шешіңіз, баланың өзі сюжет ұсынып, оқиғаның өрбуін ұсынуы мүмкін. Ойын арқылы әр түрлі проблеманың мүмкін шешімін көрсетуге болады.
Мазасыз баланы өмірдегі өзгерістер мен маңызды оқиғаларға алдын-ала дайындаңыз – не жағдай болатынын сөзбен айтып түсіндіріңіз.
Мұндай баланың жұмыс қабілетін алда тұрған қиындықтарды тым жағымсыз бояулармен сипаттау арқылы жоғарылатуға тырыспаңыз. Мысалы, оны қандай күрделі бақылау жұмысы күтіп тұрғанын баса айтудың қажеті жоқ.
Баламен өзінің алаңдаушылығы туралы өткен шақта бөліскен дұрыс: «Басында мен солай болар деп қорыққан едім…, бірақ содан кейін осындай жағдай болды да, мен осыны жасай алдым…» деген секілді.
Кез келген жағдайда мәселенің оң жағын іздеуге тырысыңыз («жақсысыз жаман жоқ»): бақылаудағы қателер – бұл маңызды тәжірибе, сен қайталау, т.с.с. неге көңіл бөлу қажет екенін енді түсіндің…
Балаға алдына шағын нақты мақсат қоюды және оған жетуді үйрету маңызды.
Баланың нәтижелерін тек өзінің ғана алдыңғы жетістіктерімен/сәтсіздіктерімен салыстырыңыз.
Баланы босаңсып демалуға (тыныс жаттығулары, жақсы заттар туралы ойлар, санақ және т.б.) және теріс көңіл-күйін дұрыс білдіруге үйретіңіз (өзіңіз де үйреніңіз).
Баланың мазасыздану сезімін құшақтау, сүю, басынан сипау көмегімен, яғни, оған жанасу арқылы жеңуге көмектесу қажет. Бұл тек нәресте сәби үшін ғана емес, мектеп оқушысы үшін де маңызды. Оптимист ата-аналардың балалары да оптимист, ал оптимизм – мазасыздықтан қорғаныс. Баламен қарым-қатынас барысында ол үшін маңызды адамдардың беделін түсірмеңіз. Өзіңіздің іс-әрекетіңізде дәйекті болыңыз, балаға ешбір себепсіз бұрын рұқсат еткен затқа тыйым салмаңыз. Баланың мүмкіндіктерін ескеріңіз, олар орындай алмайтын затты талап етпеңіз. Егер балаға қандай да бір пән қиындық туғызса, оған көмектесіңіз және қолдау көрсетіңіз, ал сәл де болса жетістікке жеткен жағдайда, мақтауды ұмытпаңыз. Балаға сенім білдіріңіз, онымен шыншыл болыңыз, оны нақты күйінде қабылдаңыз. Мейіріммен жанасуды жиі пайдаланыңыз. Сенімді іс-әрекет үлгілерін көрсетіңіз, балаға барлық істе үлгі болыңыз. Баланың өзін-өзі бағалауын көтеруіне ықпал етіңіз, оны жиі мақтаңыз, алайда, бала оны не үшін мақтағанын түсінетін болуы тиіс.
Тым артық талап қоймаңыз. Ескертуді барынша сирек жасауға тырысыңыз. Жазалауды тек шектен тыс жағдайда пайдаланыңыз, жазалай отырып, баланы кемсітпеңіз.