Балаңызға өз даму сатысына сай керегін, қажетін беріңіз.
Осы шақпен болашақты ұштастыра біліңіз.
Мынаны ажырата біліңіз: Өз тәніңмен өмір сүр және оны сырттай көре біл.
Саналы әрекетпен санадан тыс әрекетті ажырата біл.
Өз ұстанымыңды өзгенікінен ажырата біл.
Дағдарысты қорқыныш деп санаудан аулақ бол, керісінше оны даму, өсу мүмкіндігі деп сана.
Шынайылық пен жалған өмірді ажырата біл.
Адам өмірі – бұл үнемі жамандықты жақсыға айналдыру құбылысы екенін түсін.
Батыл адам ғана бақытты бола алады.
Батыл адам ең алдымен, өзіне және өзгеге жақсылық жасай біледі. Өзіне жақсылық жасай алған адам өзгеге де жамандық жасамайды.
Ата-ананың ұйымдастырушылық қабілеті жайында оларға психологиялық кеңестер
Әр отбасы өзінше өмір сүреді. Оның сипаты материалдық мүмкіншілігімен, пәтер жағдайымен, отбасындағы адамдардың санымен олардың өзара қарым-қатынасымен ғана белгіленбейді, сонымен бірге әке-шешенің еңбекті, оқуды, қаржыны, үй шаруашылығын, яғни өз үйінде бала тәрбиесіне көмегін тигізетін жағдай тудыруды дұрыс ұйымдастыра білумен де белгіленеді.
Тағы бір психологиялық кеңес баламен әңгімелескенде әңгімеңіз ақыл беру ретінде өтуіне тырысыңыз, өз тарапыңыздан қатал бұйрық беруге бой ұрмаңыз, қайта өтініш басым болсын. Баланың сабағын тексергенде, кітап оқығанда, кино көргеннен кейін: «Сен мынаны байқадың ба? Мынаны көрдің бе? Ал бұдан басқа тағы неге көңіл бөлдің?» -деген сияқты сұрауларды үнемі қойып отыру керек.
Баланың оқуына қандай жолмен көмектесу керек? Мектептегі оқу жұмысына, жалпы, баланың қызығушылығын қалай арттыруға болады? Ғылымдағы, өндірістегі жетістіктер қандай болмасын мамандық саласындағы даму адамнан жаңа алуан түрлі білімді және ақыл-ой өрісінің жан-жақтылығын талап етеді. Сондықтан ата-аналар балаларының қызығушылығын арттыру мақсатында сабақтан тыс әртүрлі үйірмелерге қатыстыру қажет.
Ата-ананың көпшілігі жеткіншек жасты, қиын жас деп есептейді. Жеткіншектер өздерінің қалауы мен білуге құмарлықтарының жан-жақтылығымен таң қалдырады. Жеткіншектер көпшілік жағдайда тұрпайы, өте менмен және ашуланшақ, құбылмалы болады. Жеткіншектер жөнінде мұндай қайшы пікірлердің болуының себебі неліктен?
Бала мүмкіншіліктерін шектемеу қызығушылығын дамыту әрбір ата-ананың қолында. Әрбір ата-ана өз баласын дұрыс жолға қою қоғамдық талаптарға сай тәрбие беруге міндетті және бұл әр ата-ананың қолынан келетін жауапкершілік.
Баланы қажетіне сай мадақтап отыру маңызды. Яғни әр ата-ана өз баласының мінезін, темперамент ерекшелігін ескеріп соған сай тәрбиелегені жөн.
Психологтар баланың жасына қарамастан, оларға ауыр тиетін сөздер тізімін жариялады.
1. Сенің қолыңнан түк келмейді – әкел, өзім жасаймын!
Мамандардың айтуынша, бұл баланы алдын ала сәтсіздікке байлайды. Ол өзін ақылсыз және икемсіз сезінеді. Және алдағы уақытта үлкендер тағы ұрсады деп жаңа бастама алудан қорқады.
2. Ұста, тек тынышталшы!
Кей ата-ана бірнеше сағаттық «берші, алып берші» деген ыңылдауды көтере алмайды. Бірақ, ақыр соңында баланың сұрағанын беруге келіскенде, ата-ана өздері байқамастан, баланы ыңылдаумен сұрағанына қол жеткізуге, ал анасының «жоғына» мән бермеуге жаман үйретеді.
3. Тағы да мұндайды байқасам – таяқ жейсің!
Қалыптасқан дағдыға сай, барлығы осы құр қоқан-лоққымен шектеледі. Не әкесі, не анасы жазаны жүзеге асырмайды, ал бала босқа қорқақ болып өседі. Мұндай сөздер баланы ренжітіп, түсініспеушілік туғызады. Өз сәбиіңізді қорқытпаңыз. Бала белгілі жағдайда нені күтуге болатынын анық білу керек. Ал үлкендердің кенеттен кеюі еш нәтиже бермейді.
4. Мен саған дереу доғар дедім!
Баламен бұлай дөрекі сөйлесуге болмайды! Бұл Сіздің балаңыз ғой! Егер байқамай ашуыңызды көрсетсеңіз, кешірім сұраңыз. Бала өзін еш құқықсыз сезініп, ренжиді. Сондықтан «доғарудың» орнына қарсы шығып, кішкентайлары жылап, жасөспірімдері үнсіз өз жайына кетіп, тұйықталып қалады. Қысқасы, қалай болғанда да, бұл сөз қалауыңызға жеткізбейді.
5. Сен мынаны түсінуге тиіссің!
Көптеген бала бұл сөз бен оның қыңқылдақ жалғасына кертартпалық көрсетеді. Бала мұндай ақыл айтуды түсінбейді, сондықтан Сізді тыңдамай, ойын басқаға ауыстырады. Ал бала сол сәтте беймаза, ренжулі не ашулы болса, Сіздің сөздеріңіз тіпті қабылданбайды. Оның да адам екенін, белгілі бір уайымы, ойлап жүрген өз мәселелері бар екенін ұмытпаңыз, сондықтан Сіздің ең дұрыс деген ақылыңызды да ол сол сәтте түсіне алмайды.
6. Балалар (қыздар) бұлай жасамайды!
Мұндайды жиі қайталайтын ата-ана балада белгілі бір стереотип қалыптастырады. Кейін ересек өмірінде есейген жігіт өз сезімін, іс-әрекетін лайықсыз деп ойлайды, ал қыздар өзін «ерлерге арналған» кәсіппен айналысамын не "ұқыпсызбын" деп, үнемі бір нәрсеге көңілі толмай, кінәлайды.
7. Бекерге уайым-қайғыға салынба!
Мүмкін балаңыз үшін бұл бекер нәрсе емес шығар! Өзіңіздің балалық шағыңызды есіңізге түсіріңіз! Иә, балаңыз машинасыз қалғаны үшін не шаршылардан жасалған үйшігі бұзылғаны үшін ашуланып, ренжуі мүмкін. Оның кішкентай әлемінде дәл машина мен үйшік ең маңызды нәрсе болар! Баланың мәселелеріне селқостығыңызды көрсете отырып, Сіз оның сенімін жоғалтып ала аласыз және болашақта өз балаңыздың күрделі мәселелері туралы білмей қалуыңыз мүмкін.
8. Менің денсаулығымды ойлашы!
Аналар бұл сөзді балаларына жиі айтады. Бірақ айтыла берген сөздің қадірі кетіп, шынында жағдайыңыз нашарласа, бала Сіздің сөзіңізді әдетінше қабылдамайды. Ол анасының бұл сөзін тек оның тентек болмауы үшін айтып отыр деп ойлайды.
9. Жоқ, біз мұны сатып алмаймыз – ақша жоқ (қымбат)!
Балаға бәрін қатар сатып алуға болмайтынын түсіндіру қиын. Бірақ Сіздің мұндай сөзіңізден егер ата-анасында ақша болса, дүкенді толығымен сатып алуға болады деген мағына шығады! Бала бұл сөзді дәл солай түсінеді. Одан да «мұндай ойыншық сенде бар», «көп тәтті жеген зиян» деу жақсырақ шығар. Иә, түсіндіру әрқашан қиын! Бірақ бала ата-анасының неліктен мұны сатып алып бермейтінін түсіну керек.
10. Жұрттың баласы!
Құдай мені не үшін сонша жазғырды екен, салақ, ынжық, иттің баласы, оңбаған және т.б. Мұндай белгілерді балаларға тағуға болмайды! Бұл баланың өзін бағалауын түсіріп, расымен сол атауларға сәйкестене бастайды.
Жазалау және ынталандыру: «Мынаны жасайтын болсаң, мұны бермейміз, көшеге шығармаймыз» деген секілді кейбір жазаларды беру дұрыс болса да, қандай жағдай болмасын баланы ұруға болмайды. Жаза көңілін қалдыратындай болмауы тиіс. Ешкімнің, өзге адамдардың көз алдында да жасалмауы тиіс. Игі істеріне өз орнымен, жасына сай ойыншық немесе велосипед алып беру секілді сыйлықтар әперіп марапаттап тұру керек. «Бұл велосипедті әкем маған ...үшін алып берді» деп айтатындай болуы тиіс.
Қарағайға қарап тал өсер, Құрбысына қарап бала өсер.
Қоршаған орта «Досыңның кім екенін айт, сенің кім екеніңді айтамын», «Жаманмен дос болсаң, көңілің азар», «Қазанға жақындасаң, күйесі жұғады» деген даналық сөздер де жаманмен дос болған адам, соның жамандығынан үлес алатынын көрсетуде. Сондықтан жақсы ортаға және жақсы достарға қол жеткізуге тырысуы керек.
Жас жемісті жұлма, жас баланы ұрма.
Бала тәрбиесінде шамадан тыс қаталдық та, еркіндік те зиян. Тым қаталдық көрсету баланың пассив, ынжық болуына себеп болады. Жасаған әрбір қылықтарын ұнату да үлкен қате. Бұл, баланы пәлекетке итермелеуден басқа нәрсе емес. Мамандар бала тәрбиесінде баланы ұрудың сирек және қысқа мерзімді жаза түрі екендігін, ал тұрақты және ұзаққа созылатын жағдайда одан теріс нәтиже алынатындығын білдіруде. Баланы ұрып тәрбиелеудің балаға физикалық әсері бар. Психологиялық тұрғыдан алғанда, үнемі таяқ жеп өскен балалардың агрессивті сезімдері дамиды. Оның ашушаң, қызу қанды және ынжық адам болуына жол ашады.
Балаларға қалағанын істету, бос жіберу дұрыс емес. Жас кезінде тәртіпті, жүйелі өмір сүрулерін қамтамасыз ету керек. Бала белгілі бір уақыттарда, белгілі нәрселермен айналысуы керек. Осылайша бала тәртіпке, жүйелі өмір сүруге бейімделеді және кейін жүйелі түрде өмір сүреді. Тек ойын ойнап жатқан кезде оны өз халіне жіберу керек. Бірақ бұл да өз білгенін істетіп қою деген сөз емес.
Ойнап жатқан кездерінде немен айналысып жатқанын байқау керек. Бала өзіне және айналасына зиян келтірмей, өз білгенінше ойнап жатқан болса мәселе жоқ. Бірақ осындай бос уақыттарында өзіне және айналасындағыларға зияны тиіп жатқан болса, бұл істің алдын алу керек. Бос уақыттарында шаттануына, ойнауына мүмкіншілік беру керек. Бірақ істеген зиянды нәрселерін балаға, түсіне алатындай түрде білдіріп, оларға бөгет болу керек.
Қарапайым мәмілемен және ұстамдылық, табандылық танытып, баланың қырсықтығын кетіруге болады. Бала бір нәрсеге қырсығып қалған кезде, оған сол нәрсеге қол жеткізе алу сезімін бермеу керек. Бала «Егер жыласам, айғайласам, шу шығарсам, шешемді ұялтсам... қалаған нәрсемді береді» деген сезімдерге түсіп қалмауы керек. Жас кезінен әр қалаған нәрсесін істететін бала, келешекте бұл қырсықтығын оңайлықпен тоқтатпайды. Оны сәби кезінен бастап тәрбиелеу керек, жылап, қырсықтық етуіне мән бермеу керек.
Егер әр қалаған нәрсесі орындала беретін болса, бала да, үлкендер де ешқашан тыныш болмайды. «Соған қалаған нәрсесін беріп құтылайыншы» дегенмен, бұл қалауларының соңы бітпейтінін түсіну керек.
Балаларда кездесетін менмендік, еркелік, ашушаңдық және білгіштік сияқты жаман әдеттер баланың дұрыс тәрбиеленбеуінен, қалаған нәрселерінің орындалуынан және отбасының балаға дұрыс көңіл бөлмеуінен туындайды. Мұндай балалар өздерін барлығынан да жоғары санайды, барлық нәрсені өте жақсы білетінін ойлайды. Мұндай балалар мектепте және достары арасында мінезі шатақ және сүйкімсіз болады. Өте білгіштік танытып менменсінуі достарының арасында жалғыз қалып кетуіне себеп болады.
Баланы осындай жаман мінездерден арылдыру үшін, ең бірінші жақсы дос табу керек. Одан басқа әкесінің байлығымен, атақ-даңқымен, ерекше қасиеттерімен мақтанудың қажет еместігін, негізгі жақсы көрілетін және ұнамды болған нәрсенің жақсы мінез және жақсы тәрбие екендігін айтып түсіндіру керек.
«Баланы ұлша тәрбиелесең – ұл, құлша тәрбиелесең – құл болмақшы», дейді Ахмет Байтұрсынұлы. Жасқаншақ болып өскен бала өмір бақи мұның қасіретін шегіп өтеді. Ондай балалар ойын толық жеткізе алмайды. Қате сөйлейтінінен немесе айыпталатынынан жасқанып, тұйық болады.
Жасқаншақ, ынжық болудың ең басты себебі – ата-ананың балаға үнемі қатал мәміледе болып, әр нәрсеге киліге беруі. Иә, баланы бақылауға алу керек, бірақ еркін жіберу керек.
Тартыншақтықпен қоса еркелік және тәкаппарлық та жаман мінез-құлықтарға жатады. Балаға қай жерде қалай сөйлеу және қалай әрекет ету керектігін білетіндей етіп тәрбиелеу керек.
Өз-өзіне деген сенімсіздік, ынжықтық көбінесе жеткіншек шақта немесе кіші жаста отбасы ішіндегі тұрақты үйлесімсіздік, ұрыс-керістердің нәтижесінде орын алады. Ата-ана қаншалықты тату, үйлесімді, сенімді, байсалды болса, балаларын да сол күйде тәрбиелейді. Қызу қанды болу, баланы үнемі жазаландыра беру және отбасы ішінде балаға екі бөлек тәлім, екі тараптық ықпал ету үрдісі, жұптардың арасындағы кикілжіңдер балаға едәуір мөлшерде кері әсерін тигізеді.
Ата-ананың ойлары бір-біріне үйлеспей, тиянақсыз шығатын болса, бала да тиянақсыз ойлайтын болады. Ата-ананың ұстанымдары баланың мінез-құлығының қалыптасуында өте маңызды рөл ойнайды. Жеткіншек шақтағы ұл балалар әкесінен, қыз балалар анасынан үлгі алады.
Балалар барлық нәрсені білуге құштар болуы керек. Бала дүниемен байланысын осы құштарлығымен орнатады. Осылайша ой-өрісі жетіліп, дамиды. Оның қызығушылығы сұрақ қоюына, сонымен қатар әртүрлі нәрселерді үйренуіне себеп болады. Ал бұл есте сақтау қабілетінің дамуына, көп нәрседен хабардар болуына көмектеседі.
Егер балада қызығушылық жоқ болса, онымен шұғылданыңдар, көңіл бөліңдер. Баланың қызығушылығын оятатын нәрселер табыңдар. Әйтпесе, бала тұйық болып қалады. Ал бұл, баланың рухани саулығы үшін жақсы емес. Бала жас кезінен бастап айналасындағы құбылыстармен әуес болуы, оларды тануы керек, жақсы көруі керек. Бүкіл осылардың барлығы оның қызығушылығының арқасында болатын нәрселер.
Балалардың қателік жасауларына рұқсат ету керек. Өйткені қателескен сайын тәжірибелері артады. Тәжірибе адамды жетістікке жетелейтін жол. Бала бір нәрселер істеген сайын өзінің қолынан келетін нәрселерін табады. Ал егер ата-анасы: «Байқа ұлым, сен бұны істей алмайсың! өзім істеймін», «Байқа қызым, сен бұны істей алмайсың!» деп өмірде үйренуіне мүмкіндік бермесе, мұндай балалар өмірлерінің кейінгі кезеңдерінде де басқаларға мұқтаж болуға бейімделе бастайды. Тым артық қорғаштап қараған отбасында өскен бала, өзін және өзінің қабілетін біле алмайды, өзіне сенімін жоғалтады, ешнәрсеге батылы жетпейді, қате жіберіп алам деген уайым қашанда оны мазалайды. Айналасынан бір көмекші табылып қалар ма екен деген оймен алаңдай беретін болады. Шындықтармен жүздесуден қорқатын болады. Әр қадамында қобалжып, өз басымен шешім қабылдай алмайтын болады. Мұндай жағдайда өскен бала, әсіресе ұл бала өмір бойы мұның залалдарын тартуға мәжбүр болады.